Vështrim i përgjithshëm
Çdo gjë ndryshon, zhvillohet dhe një ditë asaj
i vjen fundi. Për këtë kanë qenë të ndërgjegjshëm të gjithë ata që dhanë
sadopak ndihmesë në të gjitha këto fusha të artit dhe arkitekturës islame. Ajo
çka janë munduar këta artistë të sjellin është që të bashkojnë hyjnoren në
kornizën e realitetit bashkëkohor të çastit që jetohet. Kjo ka sjellë
ndryshimin, duke ruajtur njëkohësisht edhe thelbësoren në tipologjinë e artit
dhe të arkitekturës. Të flasësh për artin dhe arkitekturën islame nuk është një
temë që mund të trajtohet lehtë. Do të duheshin disa vëllime dhe një kohë e
gjatë studimore për të dhënë një mendim shterues rreth këtij fenomeni
karakteristik, i cili shtrihet gjerësisht në kohë dhe në hapësirë. Në kohë, ai
nis qysh me ndërtimin e Qabes (Kaaba) prej Ibrahimit, pra, duke hyrë thellë në
kohë e vazhdon deri në ditët tona. Kurse në hapësirë nis qysh nga Arabia që
është djepi i të gjithë Qytetërimit Islam dhe i përfshin të gjithë kontinentet.
Kështu që si ndërmarrje është shumë e vështirë për vetë faktin e dy faktorëve
të mësipërm themelorë për një studim të mirëfilltë. Megjithatë kjo nuk na
ndalon të paraqesim një panoramë të përgjithshme dhe të japim një vështrim të
shkurtër për disa çështje rreth kësaj teme. Në sferën e këtij ndikimi
përfshihet edhe Shqipëria, e cila përjetoi një periudhë kohore të
konsiderueshme nën ndikimin osman, rreth 500 vjet. Ky ndikim shfaqet jo vetëm
nën atë që rëndom historianët e quajnë pushtim dhe sundim, por në të gjitha
sferat e jetesës, shpirtërore, shoqërore, artistike, kulturore etj. Arti dhe
arkitektura Islame shfaqen nga mesi i shek. të VII si një kulturë alternative
dhe shumë bindëse[1] me thjeshtësinë e saj imponuese fillimisht dhe më pas duke
kaluar në vepra madhështore dhe kryevepra që do të kishin dhe kanë ende një
ndikim të madh në arkitekturën bashkëkohore. Me hyrjen e Kalifatit Islam në
Spanjë e duke mbërritur deri në Puatje, ku edhe frenohet nga Karl Marteli,
Mbreti i i Frankëve, krijohet një zonë e gjerë kontakti midis këtij qytetërimi
të ri dhe atij të Botës së Vjetër që në atë kohë përjetonte periudhën e errët
të saj. Ndikimi arab tek evropianët perëndimorë ishte shumë i ndjeshëm sidomos
nëpërmjet universitetit të famshëm të Kordovës dhe arriti që të bëhej aq i
modës saqë Adelard de Bath do të pohonte se shumë mendime të tija ua atribuonte
arabëve me qëllim që të pranoheshin nga lexuesit e asaj kohe[2]. Kushdo mund
t’i dallojë entitetet e mëdha kulturore brenda artit dhe arkitekturës islame:
ajo osmane, perëndimore islame, egjiptiane, iraniane dhe indiane. Ato bëhen të
dallueshme qysh në fillimet e shek. XIV. Studime më të detajuara natyrisht që
mund të nxjerrin nënndarje të tjera në kohë dhe hapësirë dhe shumë studiues të
shek. XX përpiqen në këto drejtime. Ndërmjet tipareve të dukshme që i bashkojnë
të gjitha këto tradita të ndryshme dhe që i ndajnë nga kulturat e tjera të
mëdha është uniteti i funksioneve. Me pak fjalë, është krijuar një funksion
fetar dhe social islamik që është i veçantë vetëm për tokat muslimane. Një
funksion i larmishëm ky dhe që ndërtimet nuk janë të së njëjtës formë. Por ato
janë të njëjta për aktivitetin njerëzor për të cilin janë ndërtuar. I kufizuar
në format simbolike (mihrabi, minareja, kaligrafia për zbukurim, arabeskat), ky
funksion musliman mund të përshtatet shumë mirë në çdo traditë arkitekturale
apo ornamentale dhe kjo mund të vihet re në të gjithë arealin botëror islam me
ndarjet dhe nëndarjet e veta. Shumë e vështirë është për të gjetur një emërues
të përbashkët për të gjitha shprehjet artistike te popujt muslimanë. Paraqitja
e frymorëve në artin islam është e ndaluar nga Tradita Profetike dhe në këtë
drejtim ky art dallohet nga ajo që quhet anikonizëm, pra, nuk është në qendër
të vëmendjes figura njerëzore. Kështu që baza e traditës artistike qëndron në
zbukurimet kaligrafike si tipar i dallueshëm i kësaj kulture, në të cilën fjala
si një ndërmjetëse e Zbulesës Hyjnore luan një rol shumë të rëndësishëm. Një
shprehje tipike e artit musliman është edhe arabeska me të dyja format e saj,
gjeometrike dhe bimore. Një lule që del nga një tjetër pa fillim dhe fund dhe e
aftë për të dhënë një numër të pafund variacionesh. Punimet në gur të
arabeskave u futën nga mesi i shek. XV dhe në shekullin pasues, edhe në stilet
e Xhulio Romanos dhe të nxënësve të Rafaelit për të zbukuruar galeritë e hapura
dhe llozhat e Vatikanit[3].
Periudhat e zhvillimit historik
Zhvillimi i artit islamik – nga shek. VII e
deri në shek. XVIII – mund të klasifikohet në tre periudha kryesore. Periudha
formuese e artit islamik nis qysh me udhëheqësit e parë të Islamit, kalifët
umajadë (661-750) Muavinë, Jezidin etj, të cilët e përhapën Islamin nga
Damasku, Siri e deri në Spanjë. Periudha e mesme përfshin harkun kohor të
kalifëve abasidë (750-1258) Harun er-Rashidin, Mutevekilin etj, të cilët
sunduan në Bagdad, Irak deri në pushtimin e tij nga Mongolët. Ky kalifat është
i famshëm për përkrahjen e tij për mësimin dhe kulturën dhe është më i
shkëlqyeshmi në historinë islame. Periudha qysh nga pushtimi mongol e deri në
shek. e 18-të mund të emërtohet për lehtësi periudha e vonshme e artit islamik.
Brenda kësaj periudhe, stile të dallueshme arti u përcaktuan në pjesë të
ndryshme të botës islame, sipas shijeve të dinastive të sundimtarëve të
ndryshëm. Në periudhën e vonshme të artit dhe arkitekturës hyjnë edhe periudha
osmane (1453-1900) dhe periudha mogule (1530-1760). Këto dy të fundit i dhanë
një shkëlqim të madh arkitekturës islame, e para me xhamitë e famshme të
Stambollit dhe e dyta me Taxh Mahallin dhe përzierjen e disa kulturave me atë
vendase, duke krijuar kështu edhe një gjuhë të re, urdunë.
Tipologjia sipas shtrirjes gjeografike
Arti dhe arkitektura islame përfshin
territoret e Lindjes së Mesme, Afrikën Veriore, Indinë Veriore dhe Spanjën që
ranë nën kontrollin e muslimanëve qysh në fillimin e shekullit VII. Më pas
Islami pati një përhapje të gjerë edhe në Kinë, Filipine dhe në gadishullin e
Indokinës, Malajzi e ishujt e Indonezisë. Arti Islam karakterizohet në
përgjithësi nga mungesa e paraqitjes figurative të krijesave të gjalla. Kjo
karakteristikë njihet nën emërtimin anikonizëm që vjen nga greqishtja an -
mungesë + ikona - pamje + izëm. Refuzimi i paraqitjes së figurave njerëzore dhe
të kafshëve e ka rrënjën e saj në mësimet e Profetit Muhamed a.s. themeluesi i
Islamit. Ndjekësit e parë të Muhamedit a.s. vinin nga të gjitha anët e
Gadishullit Arabik dhe nuk kishin tradita vendase të krahasueshme me ato të
mbretërive që i pushtuan njëra pas tjetrës, prej të cilave morën edhe
pikënisjen. Me përhapjen e Islamit, format e tij të artit u zhvilluan të
modifikuara edhe nga kushtet klimaterike dhe materialet e përdorshme në vendet
e fituara, duke përthithur dhe duke përshtatur stilet artistike vendase.
Motivet e një zone shumë shpejt u bënë universale për botën e gjerë islamike.
Arti Islamik kështu mori nga shumë burime, sidomos nga Persia para-islamike,
nga e cila mori ornamentet, dekoracionet dhe nga arkitektura e saj. Stilet e
Azisë Qendrore u sollën nga inkursionet e mongolëve dhe të turqve. Ndërsa
influenca kineze pati një efekt formatues në pikturën islamike, poçerinë dhe
tekstilet. Po të shihen me vëmendje ndërtimet e Afrikës Veriore shihet një
ndikim i madh nga arkitektura egjiptiane porse po të hyjmë më thellë në
kontinentin afrikan në Mali, Burkina Faso e Nigeri do të shohim një ndryshim
rrënjësor dhe kalimin në një arkitekturë tërheqëse primitive por shumë
interesante nga pikëpamja ndërtimore, duke krijuar kështu një areal më vete.
Elementet e përbashkëta në të gjithë këto zona dhe gjatë të gjithë kohërave në
ndërtimet e xhamive janë drejtimi gjeografik nga Qabja, mihrabi, minareja,
kaligrafia për zbukurim, oborret e jashtme ose të brendshme të pajisura me
çezmat për të marrë abdes[4]. Një karakteristikë, e veçantë për metropolet e
mëdha ishin komplekset e mëdha arkitektonike ku në qendër kishin xhaminë, mensa
për të varfërit, spitale, kitabhanet dhe medresetë (biblioteka dhe shkolla).
Ndërsa të veçantat e këtyre ndërtimeve shihen në materialet e përdorura për
ndërtim që i kanë dhënë edhe natyrshmërinë dhe unicitetin sipas zonave
gjeografike e duke shfaqur kështu tipologji të veçanta. Në Afrikën Veriore
mbizotëron tulla e pjekur në diell dhe duke zbritur më poshtë në Mali dhe
Burkina Faso shihen ndërtime me baltë unike e ndërthurur, për ta përforcuar
murin, me hunj që dalin jashtë faqes së murit dhe duke i dhënë ndërtimit nga
pamja e jashtme, një tërheqje të veçantë. Muret janë shumë të larta dhe
ndërtesa nuk ka çati për shkak të reshjeve të pakëta në këto zona. Ndërsa
ndërtimet me tullë të pjekur shfaqen në Spanjë shumë herët dhe ndërtimet me gur
të skalitur shfaqen në zonat malore. Në zonat fushore shfaqen ndërtimet me
qerpiç (tulla balte të thara në diell), këtu hyjnë edhe ndërtimet e Shqipërisë
së Mesme. Për herë të parë minarja shfaqet në Tunizi dhe nëpërmjet osmanëve
përhapet në të gjithë botën islame.
Xhamia dhe karakteristikat e saj themelore
Ritualet e thjeshta të besimit islam i dhanë
jetë një arkitekture unike fetare, duke përfshirë këtu xhaminë (mesxhidin), një
vend për mbledhjen e bashkësisë dhe faljen, dhe medresenë, ose shkollën fetare.
Më vonë këtij kompleksi iu shtuan edhe bibliotekat (kitabhanet). Xhamia është
një ndërtesë që shërben si vendadhurimi për muslimanët. Xhamitë janë të tipeve
dhe përmasave të ndryshme; xhamitë e së Premtes – në të cilat e gjithë
bashkësia mblidhet për të kryer faljen e së Premtes – janë me të vërtetë më të
rëndësishmet. Karakteristikë e veçantë e xhamive ishte se ndërtoheshin në
qendër të qytetit dhe çdo lagje kishte xhami të vetën dhe në shumë raste nëpër
lagje ndërtoheshin disa dhoma të vogla që quheshin edhe mesxhide[5]. Koha e
artë e ndërtimit të xhamive nis qysh në shekullin VII, kur nis edhe përhapja e
Islamit, deri në shekullin XVI. Xhamia e parë ishte oborri i shtëpisë së
Muhamedit a.s. në Medine më 622. Muri i oborrit që shihte në drejtim të qytetit
të shenjtë të Mekes – i quajtur muri i kibles – ishte i mbuluar me çati dhe ku
kryheshin ritualet e faljes. Ndërsa tre muret e tjera ishin të pajisur me
arkada të vogla. Kjo skemë u bë plani bazë për të gjitha projektet e mëvonshme
të xhamive, për të cilat tre elementet kryesore vazhduan të jenë oborri, muri i
kibles dhe salla e mbuluar për lutjet dhe faljet. Në qendër të murit të kibles
ishte mihrabi ose vendorientimi që tregon anën e Mekes. Ngjitur me mihrabin në
të djathtë gjendet mimberi një vend i ngritur, platformë, nga e cila mbahet
predikimi i ditës së Premte, hytbeja. Mimberet punoheshin dhe punohen ende prej
druri, me shumë shkallë që përfundojnë me një shesh të vogël në fund dhe të
mbuluar. Po ashtu një element i vonshëm është edhe një vend i ngritur, në krah
të kundërt me mimberin e hytbes ku në ditët e tjera, mbaheshin ligjërata ose
siç njihen në terminologjinë fetare, vazë. Në shoqëritë e dominuara nga Feja
Islame, xhamia shërben për nevojat politiko-sociale njësoj si dhe për ato
fetare[6]. Xhamia bëhet një forum për shumë funksione publike, duke shërbyer si
sallë gjyqi, shkollë, sallë mbledhjesh etj. Gjendet pranë bibliotekave,
spitaleve, hamameve, medresesë, universiteteve dhe arkës së shtetit. Kështu
krijohet padyshim një ansambël i dallueshëm qytetar ku në qendër të vëmendjes
është xhamia, e cila është pikënisja e të gjitha veprimtarive sociale. Ndërsa
Islami përhapej jashtë Arabie, në projektin e xhamisë u trupëzuan elemente të
adaptuara nga arkitektura e territoreve të pushtuara. Xhamitë me kube – novacioni
më i madh dhe i fundit në projektin e xhamisë – e patën origjinën e tyre në
Turqi pas pushtimit osman të Kostandinopojës (sot Stambolli) më 1453. Frymëzim
për xhamitë e mëdha osmane u bë rikonstruksioni i Aja Sofias së
Kostandinopojës, ku struktura e re me harqe-kube bëri të mundur përdorimin e
kubeve të ndriçuara mirë në çatitë me hapësira të mëdha. Xhamitë osmane
zakonisht paraqesin sallën e faljeve dhe sipër saj një kube qendrore e madhe,
përreth e qarkuar nga kube më të vogla dhe gjysëmkube. Gjithashtu një element
që i përket oborrit të xhamisë ishin edhe çezmat e vendosura për të marrë abdes
në formën e rrethit ndërsa hamami që gjendej pranë xhamisë e plotësonte ciklin
e nevojave të një besimtari e të krejt bashkësisë. Një tjetër element i rëndësishëm
dhe karakteristik ishin dhe bahçet me lule që e rrethonin xhaminë, duke i
ofruar njerëzve çaste pushimi në orë të ndryshme të ditës. Në xhamitë e hershme
thirrja e ezanit u bënte nga muezini, drejtpërdrejt nga çatia e xhamisë.
Përdorimi i minaresë për këtë qëllim filloi me Xhaminë e Kajruanit (shekulli
VIII) në Tunizi[7]. Minaret u bënë një veçori e zakonshme në të gjitha xhamitë
e mëvonshme. Ato janë gjithashtu të rrumbullakëta, kuadrate, spirale ose
oktagonale.
Minareja
Fjala “minare” rrjedh nga arabishtja
“al-manarah”, dhe ka kuptimin e kullës që ka një dritë, dmth, far ndriçues.
Karakteristikë e kullës së xhamisë, është se ka një tarracë afër majës nga ku
myezini i fton besimtarët në falje dhe që quhet “al-ma’zanah”; dmth vendi nga
ku thirret ezani (thirrja për falje) prej myezinit. Minaret u futën në shek.
VII, me formë baze katrore, tip që më pas pati përhapje edhe në zonat e
Maghrebit e në Andaluzi. Në qendër të tarracës ngrihej një tjetër kullëz, edhe
ajo në formë katrore me një mbulojë në formë piramidale ose gjysëmsferike. Një
nga supozimet që i dha jetën më pas minares, është se ato fillimisht patën
funksionin praktik të kullës së rojes, duke patur pozitën dominuese në qytet
dhe më pas u shfrytëzuan për thirrjen e ezanit. Në mes të viteve 1100 dhe 1200
shfaqet për herë të parë minareja cilindrike me bazë rrethore. Në perandorinë
otomane minareja cilindrike merr një zhvillim më të madh me majën shpuese në
formë koni. Interesante janë edhe dy ekzemplare minaresh me shkallë spirale nga
jashtë, nga të cilat më imponuesja gjendet në Samara, Irak dhe tjetra në
xhaminë e Ibn Tulunit në Kairo. Minaret zakonisht ndërtohen edhe dyshe por ka
raste që edhe më tepër se dy, që vendosen në të dy krahët e derës për të
theksuar më tepër pamjen e xhamisë.
Zbukurimet floreale dhe format gjeometrike
Në Perëndim njihen edhe nën emërtimin
arabeska. Ky term zakonisht i mvishet vizatimeve me modele shumë të përpunuara
dhe të pasura me imtësi. Kur përmendet ky emërtim nga perëndimorët, ai
nënkupton gjedhet, modelet e përdorura nga arabët dhe maurët në ndërtesat e
tyre private si dhe ato të kultit. Në fakt është një shprehje tipike e artit
musliman që përfshin jo vetëm botën arabe, por të gjithë botën ku Islami ka
zënë vend dhe që ka pasur ndikime të ndjeshme. Arabeska është me të dyja format
e saj, gjeometrike dhe bimore.
Përdorimi i formave bimore dhe atyre
gjeometrike, prej artistëve muslimanë në artin e tyre, u kushtëzua edhe prej
ndalimit nga Islami i imitimit të krijesave të gjalla dhe atyre antropomorfe në
veçanti. Natyrisht ky ndalim bëri që artistët të kalojnë nga format njerëzore,
më pak tek ato të kafshëve, në ato florealet dhe gjeometriket si më të
preferueshmet brenda mjedisit të xhamisë. Kritikët perëndimorë të artit e
përshkruajnë zbukurimin floreal të muslimanëve si një mungesë konvencionale të
efektit të rritjes dhe të krijimit. Ajo që të shtyn më tepër në këtë, janë
rrethanat natyrore me të cilat karakterizohet pjesa më e madhe e vendeve
muslimane, ku bimësia në më të shumtën e rasteve mungon, si psh, Afrika
Veriore, Arabia etj. Megjithatë nuk mundesh që t’i përjashtosh këtu konceptet
fetare, të cilat kanë luajtur një rol të dorës së parë në jetën e muslimanëve
në përgjithësi. Zbukurimet floreale më të hershme gjenden në Xhaminë e Shkëmbit
(Kubetu Sakhra) në Jeruzalem (Kuds) dhe mendohet që të jenë punime të artistëve
sirianë dhe koptë (egjiptas). Porse në disa vende i gjejmë të kombinuara
elementet floreale me ato katërkëndore, rrethore dhe me kurba të ndryshme.
Elementi i dytë themelor në artin islam janë
shabllonet gjeometrike. Arsyet për përdorimin e tyre, janë dy: E para është
popullariteti i formave abstrakte që njëkohësisht janë edhe alternativë
zëvendësuese e formave të gjalla që janë të ndaluara. Kjo gjë u favorizua
veçanërisht në xhamitë, edhe për faktin se nxisin shpirtin e meditimit në të
kundërt me format e gjalla e antropomorfe që të kujtojnë dhe të drejtojnë për
nga ana materiale e botës dhe jo nga mrekullia e krijimit të kësaj bote nga
Zoti. Faktori i dytë për përhapjen e këtij tipi arti është zhvillimi dhe
popullariteti i shkencës së gjeometrisë në Botën Muslimane, në atë kohë
nëpërmjet figurave të shquara që bënë epokë. Është më se e qartë dhe e dukshme
se zhvillimin më të madh dhe pranimi i gjerë i këtij arti i detyrohet
muslimanëve, megjithatë shumë studiues debatojnë për origjinën e tij. Fakte të
qarta të zbukurimeve gjeometrike gjenden në qytetërimin e krijuar nga
egjiptianët antikë, po ashtu edhe në Mesopotaminë e lashtë, Persi, Siri dhe
Indi. Zbukurimi me format yjore është përdorur gjerësisht nga koptët e
Egjiptit, porse muslimanët mbeten mjeshtrat e këtyre punimeve. Ajo çka vihet re
lehtësisht në këtë lloj arti, është se artistit i duhet një njohje e mirë në
gjeometrinë praktike për të realizuar një gjedhe origjinale si dhe në aplikimin
e vizatimit teknik. Pra, atij që e studion këtë lloj arti vëren se për të
arritur në një gjedhe origjinale më parë i duhet të ushtrohet për një kohë të
gjatë me këto lloj punimesh. Si përfundim për këtë çështje do të thonim se ky
lloj arti e ndihmon meditimin e individit gjatë soditjes dhe qëndrimit në
xhami, pa e shqetësuar aspak dhe njëkohësisht duke mos pasur, as fillim, as
fund kërkon të përçojë te njeriu idenë e paskajshmërisë dhe të pafundësisë që
inspirohet nga ajeti kuranor: “Ai është i pari që s’ka fillim dhe i fundit që
s’ka mbarim, i dukshmi dhe i padukshmi dhe ai është më i dijshmi për çdo gjë”
(Hadidë, 3).
Kaligrafia arabe
Në shekujt VII-VIII ushtritë muslimane e
përhapën Islamin qysh nga brigjet e Atlantikut e deri në Sind (Pakistani i
sotëm). Ato nuk sollën vetëm fenë me vete por edhe një gjuhë që flitej dhe
shkruhej, duke u bërë shkaktarët dhe nxitësit e një qytetërimi të tërë. Gjuha
arabe u bë faktori themelor që bashkoi shumë popuj në një qytetërim. Alfabeti
arab u bë kështu për popujt vendali ashtu siç u bë alfabeti latin për popujt e
krishterë të Perëndimit[8]. Në ndryshim nga gjuhët e latine, shkrimi arabisht
nis nga e djathta në të majtë. Shkruesit arabë përdornin pena të kuqe (kalem)
ose furçe të posaçme për të shkruar dhe për shekuj të tërë, kaligrafia ka qenë
një nga artet më të respektuara. Po të flasim në vija të trasha, në shekujt e
parë të Islamit ka pasur dy lloje të dallueshme shkrimesh: kursivi dhe kufiku.
Në shekullin XI shkrimi kufik doli nga përdorimi, duke u zëvendësuar nga një
lloj i ri shkrimi i quajtur naskhi që u përdor gjerësisht në kopjimin e Kuranit
dhe që ishte ndoshta shkrimi më i përhapur në botën arabe. Shkrime të
dallueshme u zhvilluan në rajone të veçanta. Në Spanjë shkrimi maghribi
(perëndimor), u zhvillua dhe u bë shkrimi standart për Kuranin në Afrikën
Veriore. Një kontribut të veçantë për kaligrafinë arabe kanë dhënë Persia dhe
Turqia. Vendasit adoptuan alfabetin arab për gjuhët e tyre, duke krijuar kështu
edhe tipet e tyre të shkrimit. Shkruesit persianë shpikën shkrimin taliki[9] në
shekullin XIII. Një shkrim i veçantë u zhvillua nga Perandoria Osmane dhe që
përdorej gjerësisht nga kancelaritë e ndryshme i njohur me emrin divani. Ky
lloj shkrimi është shumë i përpunuar dhe shpesh i vështirë në të lexuar. Me
këtë lloj shkrimi janë shkruar pothuajse të gjithë dokumentet që mbajnë tugrën
e sulltanit[10]. Karakteristikë e veçantë për kaligrafinë osmane është edhe
tugra[11], një lloj shifre mbretërore e bazuar në emrat dhe titujt e sulltanit
sundues dhe e punuar me një kompozim me të vërtetë të ndërlikuar. Një tugra e
veçantë krijohej për çdo sulltan që hipte në fron dhe vendosej në fillim të çdo
dekreti perandorak nga një kaligraf i aftë për këtë punë, si shenjë dalluese,
nishan. Me kaligrafinë arabe është krijuar një letërsi e tërë profesionale,
doracakësh e udhëzuesish për shkruesit profesionistë dhe sekretarët (qatipët)
dhe që përdorej në kancelaritë e ndryshme. Nën sundimin e Perandorisë Osmane u
krijua një kategori e gjerë shkruesish profesionistë, të cilët ndaheshin në
kategori dhe shkallë të ndryshme dhe që shërbenin në shërbime të ndryshme si
sekretarë dhe disa prej tyre ishin të detyruar që të merrnin dije edhe nga
fusha të tjera përveç kaligrafisë siç është rasti i Katip Çelebiut dijetar dhe
enciklopedist osman[12]. Në një kuptim më të gjerë kaligrafia arabe gjithashtu
përfshin edhe shkrimet arabisht të përdorura në materiale të tjera përveç
pergamenave, papiruseve dhe letrës. Pllaka qeramike me kaligrafi arabe si dhe
tapete, sixhade e qilima të zbukuruara me to, është një gjë tepër e zakonshme
dhe që haset shpesh, e shtrirë në kohë dhe në të gjithë hapësirën islamike.
Shpesh nëpër muret e xhamive i gjen të shkruara vargje nga Kurani ose në hyrje
të saj sipër gjen të shkruar Fjalën e Njësisë (Shehadetin). Në Xhaminë e Et’hem
Beut në Tiranë, në kupolën e saj në formën e një spiraleje gjendet Ajetul
Kursija. Po ashtu muret e saj janë zbukuruar edhe me afreska të ndryshme.
Mundet që t’i gjesh edhe të gdhendura në gur, ose të ekzekutuara nëpër pllaka qeramike.
Është aftësia e madhe e shkruesit ajo që e bën të realizojë shkrime
monumentale.
Ndërtimet sociale
Të rëndësishme ndërmjet formave të ndryshme të
arkitekturës islamike janë pallatet, karvansarajet, hanet, hamamet dhe qytetet,
planet e përpunuara të të cilëve tregojnë kujdesin për të pasur sa më shumë ujë
dhe për t’u ruajtur nga të nxehtit. Një tip i tretë ndërtese janë mauzoleumet
ose siç njihen gjerësisht tyrbet. Të gjitha këto struktura, fetare dhe
shekullare, janë pjesë e veçorive organike dhe dekorative. Janë pikërisht
ndërtimet e ndryshme sociale që i dhanë jetë fytyrës së qytetit islamik ose të
ashtuquajturit oriental. Me një xhami të madhe në qendër, hamamin (banjo
publike), imaretet[13], administratën publike, vakëfet, çezmat apo krojet publike
për të shuar etjen e kalimtarëve, në shekujt e fundit shfaqet edhe kulla e
sahatit ose sahatkulla. Spitalet janë një nga arritjet më të mëdha të Shoqërisë
Islame Mesjetare. Spitalet islamike shërbenin për qëllime të ndryshme: si
qendër trajtimi shëndetësor, shtëpi pushimi për ata që shtroheshin nga
sëmundjet dhe aksidentet, azil për të çmendurit, dhe si shtëpi pushimi që jepte
ndihmën kryesore për të moshuarit e shëndetligjtë, të cilëve iu mungonte
familja që të kujdesej për to. Të gjithë spitalet në vendet islamike janë të
financuara nga të ardhurat e trashëguara nga besimtarë të devotshëm të quajtuar
vakfe. Pjesë tjetër e ndërtimeve sociale, karakteristikë e qytetit islamik,
ishte edhe pazari ku përqëndrohej veprimtaria tregëtare e qytetit ose edhe bezistanet
që ishte një formë më e zhvilluar e pazarit të profilizuar oriental[14]. Në
bezistanet përqëndroheshin tregëtarët e mëdhenj dhe kryheshin veprime që i
përkasin shkëmbimit monetar. Ato zakonisht ndërtoheshin në qytetet e mëdha dhe
zakonisht nga feudalët e mëdhenj[15].
Hamami (Banja)
Në të gjitha qytetet islamike e gjen edhe
hamamin, si një shenjë dalluese e këtij qytetërimi. Islami i kushton një
vëmendje të veçantë pastërtisë trupore sidomos në çaste të veçanta. Banjot
publike hasen edhe në qytetërime të tjera më të hershme, si në lindje te
kinezët po ashtu edhe në perëndim te romakët. Hamamin ose banjën publike e gjen
si një ndërtesë të veçantë dhe funksionale në të gjitha qytetet muslimane, që
sipas madhësisë, mund të kishin edhe më shumë se dy hamame (në rast se qyteti
kishte dy ose më tepër hamame, njëri përdorohej vetëm nga gratë), por edhe në
ndërtimet private. Përdorimi i hamameve bëhej me radhë, fillimisht përdorohej
nga burrat e më pas nga gratë (fëmijët meshkuj pa mbërritur moshën madhore
futeshin së bashku me gratë). Të lahesh në hamam nuk është thjesht një
procedurë pastrimi fizik, por në më të shumtën e rasteve është edhe një akt
përkushtimi. Pastërtia dhe kujdesi për trupin në shoqërinë islamike janë të
rregulluara nga norma që i përkasin jetës së përditshme, me veprimet e saj të
zakonshme të pastërtisë dhe që disiplinojnë më tutje hapësirën e pastrimit që
përbëhet nga banjot. T’i drejtoheshe hamamit dhe të laheshe i tëri, bëhej e
detyrueshme qoftë në rrethana të jashtëzakonshme, si në rastin e përgatitjes
për t’u martuar, si edhe në rrethana të zakonshme pas menstruacioneve apo
marrëdhënieve seksuale (gusul[16]). Struktura arkitektonike e hamamit, në
elementet e saj më të thjeshta, përbëhet nga një sallë pushimi apo veshjeje, në
një tjetër dhomë të freskët, ku bëhen kontaktet e para dhe të fundit me ujin e
freskët, në një sallë qendrore më të ngrohtë, në të cilën është e mundshme të
rrish më gjatë dhe me një sallë të mbrame në fund, ku avulli nxit djersitjen
dhe në të cilën duhet të veshësh pantofla për të mos djegur këmbët. Në anët e
kësaj salle, në vende më pak të nxehta, frekuentuesit e hamamit përgatiteshin
për larjen e kokës, masazhin etj[17]. Ndërsa në shtëpitë private, hamamet i
gjeje brenda shtëpisë dhe komunikohej vetëm nëpërmjet dhomës së gjumit, ku
flenin çiftet e martuara, të cilët merrnin gusul menjëherë pasi kishin kryer
marrëdhëniet seksuale. Në këtë pjesë të shtëpisë, hamami përdorej vetëm për të
kryer larjen dhe në ndryshim nga ditët e sotme, nuk kryheshin nevojat e tjera,
madje kanë qenë xhelozisht të ndara. Brenda hamamit kishte një lambik të madh,
gryka e të cilit kalonte nëpërmjet një mangalli me prush që e nxehte ujin me të
cilin do të laheshe. Nuk ka qytet që të mos gjeje hamamet, gjithashtu edhe në
të gjitha trojet shqiptare[18]. Shumë domethënëse është edhe historia e
fillimeve të Tiranës si qytet, kur Sulejman Pashë Bargjini (Mulleti) që njihet
si themeluesi i saj, ndërtoi xhaminë që mbante emrin e tij, hamamin dhe furrën
e bukës[19]. Pra, tre elemente themelore për qytetërimin, xhamia si
vendadhurimi që i mbledh njerëzit në një vend, hamami si simbol i pastërtisë së
detyrueshme, si dhe furra e bukës që u duhet njerëzve për t’u ushqyer. Kështu
që hamami në arkitektonikën qytetare islame shihet si një element themelor
qytetërues.
Qeramika
Një nga prodhimet e artit që ka lënë më shumë
gjurmë në të gjithë artin botëror, është edhe qeramika. Tradita e qeramikës
arabo-islamike rrjedh nga format antike dhe teknikat e përpunimit të
Mesopotamisë dhe që pasurohet me kontributin e turqve, persianëve e kinezëve
dhe që arrijnë deri në Mesdhe. Arti i glazurimit u përkrye gjatë shekujve
derisa u prodhua rreth vitit 1000 një qeramikë e llustruar me reflekse
metalike. Në shekullin XVI ndërtimi i xhamive në Stamboll kërkonte sasi të
mëdha pllakash të smaltuara dhe për këtë u ndërtua fabrika në Iznik (Nikea e
lashtë), pranë kryeqytetit. Ndër aplikimet në qeramikë qenë edhe ato të
kaligrafisë arabe, një nga motivet më të dallueshme të artit islamik. Malaga
dhe Almeria ishin dy qendrat më të mëdha të prodhimit dhe eksportimit të
qeramikave në Spanjën (Andaluzinë) e shekullit XIII, drejt Egjiptit, Anglisë
dhe Italisë. Në shekullin XV teknikat e qeramikës shtegtojnë nga ishulli i
Majorkës (prej kësaj rrjedh termi majolika) për në Itali, e më pas drejt
Evropës Veriore[20]. Pas shekullit XVI janë qeramikat turke dhe ato persiane që
ndikojnë gjerësisht këtë art që ishte futur thellë edhe në prodhimet shtëpiake
përveç atyre të zbukurimit.
Përfundim
Edhe nga këto pak elemente që morëm në shqyrtim
del në pah se së bashku me zhvillimin e xhamisë brenda kuadrit të qytetit të ri
islamik, arti dhe arkitektonika erdhën në zhvillim gradualisht, duke sjellë në
jetë elemente thelbësore pasuruese që ia ndryshuan fytyrën pak nga pak, me
kalimin e kohës qytetit. Kompleksi qendror qytetar erdhi duke u shtuar
pikërisht rreth xhamisë, e cila u bë pikë referimi fillimisht me xhaminë, e më
pas shtohet me mejtepet, medresetë, kitabhanet, spitalet, hamamet etj. Pra,
përveç banesave qytetare nëpërmjet artit dhe arkitekturës së re që mori fuqinë,
qyteti islamik me veçoritë e veta që ndryshonin nga vendi në vend u bë i
dallueshëm fizikisht edhe nga ana pamore. Në këtë shqyrtim jemi të vetëdijshëm
se kemi lënë anash letërsinë islame, për të cilën mendojmë se kërkon një
trajtim të veçantë. Po ashtu edhe artin e libërlidhjes, i cili deri vonë ka
ruajtur karakteristikat e veta së bashku me kaligrafinë. Është për t’u vërejtur
se shtypshkronja zuri vend vonë në vendet islame edhe për shkak të kastës së
shkruesve (kopistëve). Prandaj edhe ky lloj arti ruan një origjinalitet të
veçantë. Ky lloj ndryshimi arkitekturor së bashku me zhvillimin e letërsisë dhe
poezisë, ndikuan gjerësisht në formimin e një qytetërimi të ri të fuqishëm, që
jo vetëm ndryshoi jetën e atyre që jetuan në të gjithë arealin islamik, porse
ndikoi fuqishëm edhe në qytetërimin e ri europian, që po rilindte, duke lënë
pas Mesjetën.
No comments:
Post a Comment