Mr. Sc. Flamur DOLI, arch.
Ornamentika popullore nga kompleksi i hyjnive
mbrojtese tek shtepite e fshatit Vermice
Fshati Vërmicë gjendet në jug perëndim të Prizrenit.
Ky vend banim është i banuar që nga para historia, përkatësisht që nga koha e
neolitit, dhe i përkiste krahinës së Dardanisë. Në shekujt I-IV ishte stacion
në rrugën Lissus -Naissus. Nga koha antike e vonë dhe mesjeta janë rrënojat e
një bazilike paleokristiane dhe të një varreze mesjetare (shek.IX-XIII) pranë
saj. Lënda antropologjike dëshmon se varreza u përkiste banorëve të tipave
antropologjikë adriatikë dhe varianteve të tyre adriatike-mesdhetare,
karakteristike për popullsinë arbërore.
Sipas strukturës morfologjike-urbanistike,
fshati Vërmicë, në kuptimin më të gjerë, bën pjesë në tipin e shpërndarë
(dispersiv) të vendbanimeve. Atë e sajojnë dhjetë mëhallë apo lagje. Meqë
strukturimin e gjerë urbanistik të vendbanimit e sajojnë mëhallët, ai duhet
përkufizuar si vendbanim i tipit të mëhallëve. Mëhallët e këtij fshati
karakterizohen nga një zhvillim spontan dhe një strukturë krejtësisht e
çregullt, por në harmoni me tiparet relievore të truallit. Grupimet e shtëpive
sipas mëhallëve, me prejardhje të përbashkët familjare, shquhen për dendësi jo
të njëjtë, herë–herë shumë të dendur, siç është rasti me mëhallën e Koçinajve.
Rrjedha e një përroi, e cila kalon nëpër një luginë të thellë, Vërmicën e ndan
në dy pjesë. Në pjesën jugperëndimore të saj janë të ngulitura këto mëhallë:
mëhalla e Fanajve, mëhalla e Gjoçajve, mëhalla e Koçinajve, mëhalla e Çovanajve
dhe mëhalla e Kadriajve. Ndërkaq, në anën verilindore të fshatit, shtrihen
mëhallët e tjera, si ajo e Pulajve, pastaj, mëhalla e Rakajve, mëhalla e
Kolukajve, mëhalla e Sulajve dhe mëhalla e Gjahajve.
Kulti i vendeve të larta - majat e nderimit
pagan
Fshati Vërmicë është i ngulitur rrëzë malit
Koritnik, dhe shtrihet mbi disa kodra të ngritura, të cilat krijojnë një
peizash me një plastikë – përthyerje dinamike. Pozita e këtillë e fshatit
mundëson një pamje të gjerë mbi gjithë arealin në mes maleve të Koritnikut dhe
Pashtrikut (1989 m), si dhe mbi liqenin e Vërmicës. Nga çdo cep i këtij fshati,
po ashtu, shpërthejnë pamje mahnitëse edhe mbi shpatijet e malit të Koritnikut,
si dhe mbi majën e këtij mali me lartësi mbidetare 2395 metra.
Zumë ngoje majën e malit të Koritnikut, ngase
kjo majë ka të bëjë me kultet e lashtësisë së popullit shqiptar. Siç mësojmë,
Maja e Korinikut, si dhe maja e malit tjetër, përballë tij, Maja e Pashtrikut,
që në kohët e lashta ishin maja të nderimit pagan. Nga shumë studime të bëra,
kuptojmë se Dielli, deri në kohët e vona, ishte objekt adhurimi, dhe se atij i
faleshin në mëngjes, në të lindur, në disa vende edhe në perëndim të tij.
Dielli adhurohej si burim jetese, burim shëndeti, burim pjellorie dhe si objekt
mbrojtës e dobiprurës.
Në fillim të shek. XX edhe studiuesi B. Nopça,
kishte vënë re se Shqiptarët i faleshin Diellit sipas besimit pagan dhe se
nderimi i majave të maleve, i disa vendeve të larta, ka të bëjë me kultin e
Diellit. Në lidhje me kultin e Diellit, duhet përmendur se ndër shqiptarët e
malësisë së Jugut e të Veriut, ka ekzistuar kulti i disa vendeve të larta ose i
majave të maleve. Këtyre vendeve njerëzit u faleshin në mëngjes me të lindur
dielli. Apo, në disa raste, në këto maja malesh, në data të caktuara të vitit
zhvilloheshin ceremoni që kishin të bënin me Diellin. Vlen të theksohet se,
ceremoni të caktuara rituale ndodhnin edhe në Majë të Gjallicës së Lumës (2486
m). Maja e Gjallicës, pastaj Maja e Pashtrikut, si dhe Maja e Koritnikut,
komunikojnë vizualisht dhe gjenden jo fort larg njëra- tjetrës.
Nga sa u tha më lart, për rrjedhojë, është
fare e natyrshme që kulti i Diellit të jetë ruajtur nga banorët që jetuan
shekuj të tërë rrëzë këtyre majave, ashtu siç ndodhi edhe me ngulimin
parahistorik të fshatit Vërmicë. Pra, kulti i Diellit si mbijetojë e besimeve
pagane, apo si mbijetojë e kulteve të lashtësisë, jo rastësisht u ruajt në masë
të konsiderueshme dhe në paraqitje artistike shumë interesante, përkatësisht,
gjeti aplikim të gjerë në arkitekturën popullore të këtij fshati.
Ornamentika popullore nga kompleksi i hyjnive
mbrojtëse të shtëpisë.
Ornamentika nga kompleksi i hyjnive mbrojtëse
të shtëpisë, siç janë motivet nga kulti i Diellit, kulti ktonik i gjarprit,
kulti i gjinjve të gruas dhe motive të tjera, si mbijetoja të besimeve pagane
tek arkitektura e gurtë e fshatit Vërmicë, natyrisht se u aplikua ekskluzivisht
në teknikë të relievit - skalitjes në gur.
Ornamentika popullore nga kulti i diellit
Paraqitja artistike e motiveve nga kulti i
Diellit në shtëpitë e gurta të fshatit të Vërmicës shquhet për tiparet dalluese
dhe karakteristike të teknikës së realizimit.
Elementet e ornamentikës nga kulti i Diellit,
të skalitura në gurët këndorë të shtëpive, pastaj në elementet e portave të
shtëpive apo në ballinat e oxhaqeve të vatrës familjare, u realizuan në formë
të rozetës rrethore-spiraloide (fig.4., skalitur në anën e djathtë të gurit
këndor), në teknikë të relievit të ulët – të cekët. Po ky motiv, u realizua
edhe në teknikë të relievit të lartë, në formë të rozetës rroshe – spiraloide,
të dalë nga sipërfaqja në formë plisi, gatise gjysmësferike (fig.3. shih dy
motivet e poshtme).
Këtë formë të paraqitjes artistike në teknikë
të relievit të lartë, apo këtë mystësi të theksuar të motivit diellor,
gurëskalitësi popullor e ka realizuar me qëllim sugjerimi më të plotë të formës
së trupit diellor, përkatësisht të paraqitjes sa më realiste të këtij ylli.
Vlera të një shkalle më të lartë të modelimit
artistik mjeshtri popullor ka arritur tek dy motivet diellore në formë të
rrathëve bashkëqendrorë, (shih motivin e sipërm në fig.3.), si dhe motivin
tjetër, skalitur në anën e majtë të gurit këndor, (fig.4.). Tek ky lloj i
ornamentit nga kulti i Diellit, kemi një strukturim më kompleks të modelimit
hapësinor të rrathëve bashkëqendrorë. Me këtë, rrethi i jashtëm i këtij
ornamenti është strukturuar si pjesë e gjysmësferës, e cila, përmes një lugu
rrethor, shkrihet - ndërlidhet me elementin qendror të ornamentit në formë
plisi, në sipërfaqen e të cilit është skalitur - gërryer spiralja. Kjo
strukturë gjeometrike e spirales hapësinore paraqet Diellin në livizje
rrethore.
Katër motivet e zëna ngoje më sipër, u
skalitën mbi gurët këndorë, apo siç u thonë në popull, mbi qoshnikët e kullës
së Sherif Kadriajt, ndërtuar në mëhallën e Kadriajve (shek.XIX - sot e
braktisur).
Po këtu në Vërmicë, dhe po këtë ornament nga
kulti i diellit në formë të rrathëve bashkëqendrorë e hasim edhe tek gjetjet
arkeologjike, përkatësisht tek dy unazat e derdhura në bronzë të gjetura në
varret 109 dhe 280 të shek. X dhe XIII, në hapësirën e bazilikës paleokristiane
(shek.V-IV i e.s.).
Pjesa e zgjeruar e njërës unazë (gjetur në
varrin nr. 280) është e zbukuruar me gjashtë motive diellore të incizuara në
formë të rrathëve bashkëqendrorë. Dy rrathët e jashtme bashkëqendrore të këtyre
ornamenteve, të kompozuara në dy radhë, janë incizuar në formë lineare, kurse
rrethi qendror është thelluar në formë sferike. Nga më sipër, e mbështetur në
provat materiale – gjetjet arkeologjike këtu e 600 deri në 1.000 vjetë më parë,
kuptojmë se kulti i diellit edhe tek popullata arbërore në mesjetë zinte vend
të rëndësishëm në besimet e tyre religjioze.
Për më tepër, të njëjtat ornamente zbukuruese
nga kulti i diellit në formë rrathësh bashkëqendrorë, në vazhdimësinë e tyre
diakronike, i hasim të incizuara edhe në enën tre vegjake të shek.IV., të
gjetur në nekropolën antike të vendbanimit të Gllamnikut afër Podujevës.
Tiparet formësuese të këtyre ornamenteve dhe
struktura kompozicionale e tyre në dy nivele, përkon tërësisht me ato të
unazave arbërore mesjetare të zëna ngoje më sipër. Të këtilla motive dekoruese
hasen edhe në gjetjet e tjera arkeologjike të periudhës antike ilire, si dhe të
periudhave të tjera parahistorike në trevën e Kosovës dhe më gjerë.
E gjithë kjo provon katërcipërisht se në
aspektin e shtrirjes së ornamentikës nga kulti i diellit në kohë dhe në
hapësirë, trashëgimia e këtij sistemi dekorues, që nga ilirët në parahistori
dhe në antikitet, pastaj në mesjetën e hershme tek arbërit dhe më vonë tek
shqiptarët, është përcjellë brez pas brezi me një përpikëri të madhe në
vijimësi të pakëputur.
Në vazhdim, siç shohim nga fig.2., në të dyja
anët e gurëve të këndit të kësaj kulle, përballë hyrjes në oborr, janë skalitur
gjithsej nëntë motive relievore. Prej tyre, pesë motive të skalitura në pjesën
e poshtme të këndit i përkasin kultit të Diellit, ndërkaq, sipër tyre, nga
njëra faqe e gurit këndor është skalitur një motiv nga kulti i gjinjve të
gruas, realizuar në teknikë të relievit të lartë, por me përmasa paksa më të
vogla se motivet e tjera në formë rroshe. Në faqen tjetër të të njëjtit gur
këndor, është skalitur edhe një kompozim ornamental në formë trekëndëshi, në teknikë
të relievit të cekët (bareliev). Ky motiv, skalitur në anën e djathtë të gurit
këndor, siç shohim nga fig.5., në paraqitjen e tij relievore ngërthen dy
trekëndësha. Brendapërbrenda trekëndëshit të madh, i dalë nga sipërfaqja e
gurit, është thelluar – brendashkruar trekëndëshi i vogël, me pozitë të
përmbysur. Trekëndëshin si ornament simbolik e hasim jashtëzakonisht shpesh të
aplikuar në gjithë arkitekturën popullore të Kosovë. Ai ka karakter religjioz
dhe në këto raste është përdorur në funksion magjik – mbrojtës prej së keqes.
Po kështu, që nga kohët parahistorike e deri
në ditët tona, që nga Evropa e deri në Lindjen e Largët, trekëndëshi luajti rol
të rëndësishëm në besimet magjike dhe në zakonet e njerëzve. Varëset në formë
trekëndëshi, të cilat në shumë qytetërime të lashta shërbenin si amulete,
sikundër edhe phallus-i kanë domethënie apotropeike.
Megjithëkëtë, jemi të bindur se në rastin
konkret, trekëndëshi me këto tipare formësuese është paraqitur në funksion të
simbolizimit të organit gjenital të femrës. Për më tepër, edhe tek ornamentika
e kulteve ilire, kemi përfundime se trekëndëshi e simbolizon vulvën. Këto
përfundime i bënë edhe më të qëndrueshme fakti se, në rastin e zënë ngoje, në
dy faqet e të njëjtit gurë këndor janë aplikuar në reliev dy ornamente të
besimit pagan nga i njëjti kult i gjinisë së amësisë, të cilat e simbolizojnë
burimin e jetës, parkatësisht vazhdimin e gjeneratave njerëzore.
Së fundi, në tërësinë e këtij kompleksi
motivesh, në pjesën më të lartë të këtij këndi të shtëpisë, na paraqiten edhe
dy ornamente relievore. Njëra syresh ka karakter gjeometriko- kompozicional,
dhe simbolikë të caktuar. Sipër këtij ornamenti, po ashtu në teknikë të
relievit të lartë, është skalitur ornamenti i nëntë, me një formësin jo të
rregullt elipsoidal të përzgjatur. Lidhur me këtë ornament nuk jemi në gjendje
të themi se a i përket apo jo ndonjë mbijetoje të besimit kultik.
Ndërkaq, ornamenti tjetër gjeometrik, skalitur
në teknikë të relivit të lartë, në paraqitjen e tij artistike të bukur, ngërthen
një kompozim të dy katërkëndëshave. Katërkëndëshi i jashtëm, në formë
drejkëndëshi është i dalë në mënyrë plastike nga sipërfaqja e gurit këndor.
Brendapërbrenda këtij drejtkëndëshi e në lartësi të njëjtë me të, me thellim
përkatës, është brendashkruar një romboid.
Siç mësojmë nga literatura, edhe ornamenti i
rombit në paraqitjen e tij gjeometrike të stilizuar e simbolizon vulvën. Tek
ilirët, veç tjerash, rombin e hasim të brendashkruar në drejtkëndsh. Po kështu,
tek të njëjtit, rombi haset së bashku me trekëndëshin, i cili, siç thamë më
sipër e simbolizon vulvën. Më tej, këtë ornament e hasim së bashku edhe me
svastikën e cila e simbolizon Diellin, i cili në vete i ngërthen edhe elementet
e simbolikës së plleshmërisë.
Për rrjedhojë, nga kundrimi analitik i këtyre
dy ornamenteve të cilat në strukturën e tyre kompozicionale dhe simbolike e
ngërthejnë trekëndëshin dhe rombin, kuptojmë se i përkasin sistemit simbolik të
së njëjtës natyrë e cila ka të bëjë me burimin e jetës dhe vazhdimësinë e saj.
Përveç ornamenteve të zëna ngoje më sipër, tek
shtëpitë e bukura të Vërmicës, ndërtuar në tërësi prej gurit, hasëm edhe një
sërë ornamentesh të tjera nga i njëjti kult i Diellit, si dhe nga kultet e
tjera.
Para se të bëjmë fjalë për ornamentet e tjera
nga kulti i diellit të skalituara në gurët e shtëpive të këtij fshati, duhet
theksuar se, përveç shtëpisë së Sherif Kadriajt, sot e braktisur, pastaj
shtëpive të Xheladin Imerit dhe Halil Pulajt (mëhalla e Pulajve), që të gjitha
shtëpitë e tjera u dogjën dhe u shkatërruan nga forcat ushtarake serbe gjatë
luftës së vitit 1999. Okupatori serb, duke qenë i vetëdijshëm për vlerat e
mëdha të këtyre shtëpive, pastaj për rëndësinë e tyre historike e arkeologjike,
i shkatërroi ato pamëshirshëm, duke e lënë një fshat të tërë në rrënoja (shih
fig.1.).
Shtëpitë e gurta të fshatit Vërmicë shquhen
për portale të bukura, me formësime elegante e harmonike. Po këto tipare i
ngërthejnë edhe oxhaqet e vatrave familjare. Veçmas spikatin gjashtë oxhaqet e
vatrave të shtëpisë së Myrtez Fanës, ngulitur në mëhallën e Fanajve. Oxhaqet e
vatrës së kësaj shtëpie, si dhe oxhaqet e çatisë, shquhen për tipare
karakteristike, me formësim elegant dhe të harmonishëm. Oxhaqet e vatrave me
tipare të këtilla u ndërtuan gjithandej nëpër shtëpitë e këtij fshati.
Për shkak të vlerave arkitektonike të këtyre
shtëpive dhe rëndësisë së tyre, duhet të restaurohen doemos tri shtëpitë e
ruajtura, ndërkaq, të gjitha shtëpitë e tjera në rrënoja, të konservohen dhe të
ruhen si të tilla.
Në gurin ballor të njërit prej oxhaqeve
karakteristike të shtëpisë së Fanajve është aplikuar një motiv, nga kulti i
Diellit, në formë ylli – rozete gjashtërrembëshe, brendashkruar në rreth,
realizuar në teknikë relievi të cekët.
Në mëhallën tjetër, të Pulajve, siç shohim nga
fig.6., në elementin vertikal të kornizës së portës harkore të kësaj shtëpie të
shkatërruar, në teknikë relievi të lartë, me përmasa mjaft të mëdha, është
skalitur edhe një ornament nga kulti i Diellit në formë plisi. Mbi sipërfaqen
pothuaj gjysmësferike të këtij motivi është gërryer-skalitur spiralja
hapësinore. Nga elementet e tjera harkore të kësaj porte, të shtrira përtokë në
afërsi të saj, kuptojmë së kjo portë kishte një formësim të bukur dhe tipik për
shtëpitë e këtij fshati, sikundër edhe oxhaqet e vatrës së kësaj shtëpie,
shquhen për formësim tipik.
Më poshtë shtëpisë së zënë ngoje më sipër,
është ngulitur edhe një shtëpi. Në pjesën këndore të kësaj shtëpie-rrënojë janë
skalitur në reliev edhe katër ornamente të tjera.
Njëri syresh, është skalitur në pjesën e poshtme
të murit në teknikë relievi të ulët-të cekët, dhe i përket kultit të Diellit.
Ndërkaq ornamenti tjetër, skalitur në pjesën e sipërme të së njejtës faqe të
murit, i përket kultit ktonik, përkatësisht kultit të gjarprit, dhe po ashtu
është skalitur në teknikë relievi të cekët. Në faqen tjetër të kësaj pjese
këndore të shtëpisë, është skalitur ornamenti i kultit të gjinjve të gruas, dhe
sipër tij ornamenti nga kulti i Diellit, në teknikë gërryerjeje të cekët
lineare, në formë të drejtkëndëshit me dy diagonale. Ornamentet e kultit të
gjinjve të nënës të skalitura në teknikë relievi të lartë, hasëm edhe në disa
shtëpi të tjera të fshatit Vërmicë. Etnologët, skalitjet e këtilla ornamentale
i konsiderojnë si mbeturina të kultit të gjinisë së amësisë, përkatësisht si
mbeturina të ngurtësuara e të ndryshuara në brendi të kultit të gjinjve të së
parës së gjinisë, ushqyeses së parë të pasardhësve. Pra, këtë kult e marrin si
simbolizues të burimit të jetës dhe vazhdimit të gjeneratave njerëzore.
Kulti ktonik i gjarprit
Nga fotoja nr.7., shohim se paraqitja figurale
e gjarprit, nga kulti ktonik, si dhe paraqitja relievore e ornamentit me rrathë
bashkëqendrorë, nga kulti i Diellit, janë paraqitur afër - njëra tjetrës. Këtë
mënyrë të paraqitjes së ornamenteve të këtyre dy kulteve së bashku, e kemi
hasur dendur në zbukurimoren e arkitekturës popullore në Kosovë. Kjo dukuri e
bashkimit të këtyre dy kulteve, tek ilirët, zë rrënjë që nga shekujt e fundit
p.e.r. dhe në fillim të epokës sonë. Para kësaj, në një thellësi edhe më të
lashtë kohore, përkatësisht në epokën e gurit, byzylykët prej argjendi, në
mbarimet e tyre kishin formën e kokave të gjarprit. Kjo dukuri ishte shprehje e
futjes së paraqitjes figurale në artin ilir. Paraqitja e motivit të gjarprit i
kishte rrënjët e tij të thella në religjionin ilir. Gjarpri ishte një simbol i
fuqishëm i ilirëve të lashtë, dhe asnjë shtazë tjetër në simbolikën religjioze
nuk kishte rol më të rëndësishëm se ai. Gjarprin në mitologjinë popullore
shqiptare, në veçanti në Kosovë, e ndeshim me emrin: “gjarpni i shpisë” ose
“bolla e shpisë”.
Gjarpri si mbijetojë e besimeve pagane, i
përket kultit ktonik, përkatësisht kultit tokësor, ai konsiderohej si rojë e
shtëpisë dhe e anëtarëve të familjes. Atë e ndeshim edhe si hyjni mbrojtëse të
jetës, të mirëqenies e mbarësisë në familje.
Në përmbyllje të këtij studimi analitik, të
themi se, nga aspekti i shtrirjes së ornamentikës simbolike në kohë e në
hapësirë, trashëgimia e sistemit dekorues, që nga ilirët në parahistori dhe në
antikitet, pastaj në mesjetën e hershme tek arbrit dhe më vonë tek shqiptarët,
është përcjellë brez pas brezi, në vijimësi të pakëputur, me një përpikëri të
madhe. E gjithë kjo, përveçse provon trashëgiminë kulturore nga ilirët tek
shqiptarët, njëherësh provon vazhdimësinë etnike iliro-shqiptare, rrjedhimisht
provon edhe përkatësinë shqiptare të mjeshtërve si ndërtues të arkitekturës
tradicionale popullore në Kosovë.
Marre nga revista ARKLINE, Nr.5 Mars 2006,
Prishtine
No comments:
Post a Comment